کد مطلب:234789 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:226
آداب و شرایط عرفانی نماز
حضرت امام رضا علیه السلام در حدیثی مفصل، آداب و شرایط عرفانی نماز را به طرزی جالب و مفید بیان كرده اند و ضمن آن به تشریح اهمیت خشوع و خضوع در نماز پرداخته اند. آن حضرت فرموده اند:
] 1 - [«اذا اردت ان تقوم الی الصلاة، فلا تقم الیها متكاسلا و لا متناعسا و لا مستعجلا و لا متلاهیا ولكن تاتیها علی السكون و الوقار و التئودة؛ وقتی اراده ی نماز كردی پس با بی رغبتی و كسلی، و خواب آلودگی، عجله و شتاب و بازی و اشتغال به چیزی به نماز نایست و مشغول نماز نشو، (یعنی قبلا حال پیدا كن، و حالت نمازگزاران واقعی را به خود بگیر، سپس آماده نماز شود) و نمازی به جا آور كه سكون و حضور قلب و آرامش و تأنی در او باشد».
] 2 - [«و علیك بالخشوع و الخضوع متواضعا لله عزوجل متخاشعا علیك خشیة و سیماء الخوف راجیا خائفا بالطمأنینة علی الوجل و الحذر فقف بین یدیه، كالعبد الابق المذنب بین یدی مولاه فصیف قدمیك و انصب نفسك و لا تلتفت یمینا و شمالا، و تحسب كانك تراه فان لم تكن تراه فأنه یراك؛ بر تو باد در نماز به خشوع و خضوع و این كه در پیشگاه خداوند چنان خاشع و خاضع باشی كه خشیت و خوف و رجا در تو ظهور پیدا كند، از كثرت ترس و ورعی كه بر قلبت عارض شده است. سپس در
[ صفحه 146]
این حالت مقابل پروردگارت چون بنده ی فراری گناهكار، كه در مقابل مولایش قرار گرفته، بایست، و قدم هایت را منظم كن و خود را برای اطاعت از مولایت مستعد و مهیا ساز، و به چپ و راست، توجه مكن و خدا را مثل این كه تو را می بیند به حساب آور، (آدمی در مقابل مولای خویش حیا می كند به غیر او توجه نماید، و عمل خلاف میل او انجام دهد)؛ زیرا اگر تو خدا را نمی بینی همانا او تو را می بیند».
] 3 - [«و لا تعبث بلحیتك و لا بشی ء من جوارك، و لا تفرقع اصابعك، و لا تحك بدنك و لا تولع بانفك، و لا بثوبك و لا تصلی و انت متلثم، و لا یجوز للنساء الصلاة و هن متنقبات و یكون بصرك فی موضع سجودك ما دمت قائما، و أظهر علیك الجزع و الهلع و الخوف، وارغب مع ذلك الی الله عزوجل، و لا تتك مرة علی الاخری، و تصلی صلاة مودع تری انك لا تصلی ابدا؛ با ریش و سایر اعضا و جوارحت بازی نكن، و انگشتانت را نخمان و به صدا در نیاور. و بدنت را خارش مده و با بدنت بازی مكن. و با جامه ات بازی نكن. و لثام زده نماز نخوان (چیزی بر دهنت نبسته باشی و آرواره ات برای اظهار صحیح كلمات آزاد نباشد) و برای زنان روا نیست كه با نقاب و روبند نماز بخوانند و چشمت را در نماز هنگامی كه ایستاده ای به موضع سجده بیفكن و در هنگام نماز از خودت جزع و هلع و ترس (حاكی از ترس از خدا و عذاب الهی باشد) ظاهر كن، و با این حالات مخصوص، نشان بده كه تو راغب الی الله هستی، و به خدا
[ صفحه 147]
عشق می ورزی. در حال قیام گاهی به این پا و گاهی به آن پا تكیه نكن. و چون كسی كه می خواهد با نماز وداع كند، نمازگزار طوری كه دیگر موفق به ادای آن نمی گردی (نماز كه موجب فلاح و رستگاری و نجات در دنیا و آخرت است)».
] 4 - [«و اعلم انك بین یدی الجبار، و لا تعبث بشی ء من الاشیاء، و لا تحدث لنفسك، و افرغ قلبك، و لتكن شغلك فی صلاتك و ارسل یدیك. و الصقهما بفخذیك، فاذا افتتحت الصلاة فكبر و ارفع یدیك بحذاء اذنیك و لا تجاوز بابهامك حذاء اذنیك و لا ترفع یدیك بالدعاء فی المكتوبة حتی تجاوز بهما رأسك، و لا بأس بذلك فی النافلة و الوتر؛ بدان به راستی كه تو در برابر خداوند جبار هستی بنابراین به چیزی از اشیاء به بازی مشغول مشو و حدیث نفس مكن. و قلبت را از همه چیز غیر از یاد خداوند و عبادت او فارغ كن. و باید كه فقط به كار نماز بپردازی. هنگام نماز در حال قیام دست هایت را روی ران های پایت قرار بده. و در افتتاح نمازت تكبیر بگو و دست هایت را تا نرمه ی گوش بلند كن، به طوری كه انگشت های ابهامت از گوش و مقابل آن تجاوز نكند. و در قنوت نماز واجب دست هایت از سر تجاوز نكند. (بلكه تا مقابل صورت بالا بگیر). اما در نماز نافله و وتر مانعی نیست كه دست ها از سر هم تجاوز كند».
] 5 - [«فاذا ركعت فالقم ركبتیك براحتیك، و تفرج بین اصابعك و اقبض علیهما، و اذا رفعت رأسك من الركوع فانصب قائما حتی ترجع
[ صفحه 148]
مفاصلك كلها الی المكان. ثم اسجد وضع جبینك علی الارض، وارغم علی راحتیك، واضمم اصابعك، وضعهما مستقبل القبلة. و اذا جلست فلا تجلس علی یمینك. ولكن انصب یمینك، و اقعد علی الیتیك، و لا تضع یدك بعضه علی بعض لكن ارسلهما ارسالا، فان ذلك تكفیر اهل كتاب؛ هرگاه به ركوع رفتی، پس دست هایت را بر زانوهایت بگذار، و انگشتانت را بر زانوهایت بگذار، و انگشتانت را بگشا، و دست هایت را جمع نموده و از محاذی زانوها و پاها خارج مكن. و هنگام برخاستنت از ركوع به تمام قامت بایست تا آن كه مفاصلت تماما به مكان اصلی خود برگردد، و عروق و رگ ها جابه جا شود. و سپس در سجده جبین و پیشانیت و كف دست هایت رابر زمین بگذار،و انگشتان دست هایت را هنگام سجده ببند، و به طرف قبله قرارش بده. و هرگاه نشستی، پس به قسمت راست بدن ننشین؛ بلكه طرف راست را بلند نموده و بر طرف چپ بگذار و بر الیتین خود بنشین. و دست روی دست مگذار، بلكه دست هایت را آزاد كن و مستقیم (بر ران ها) قرارش بده؛ زیرا این عمل (دست روی دست گذاشتن) عمل اهل كتاب است».
] 6 - [«و لا تتمطی فی صلاتك و لا تتجشأ و امنعهما بجهدك و طاقتك فاذا عطست فقل الحمد لله و لا تطأ موضع سجودك و لا تتقدم مرة، و لا تتأخر اخری تصل و بك شی ء من الاخبثین و ان كنت فی الصلاة فوجدت غمرا فانصرف الا ان یكون شیا تصبر علیه من غیر اصرار
[ صفحه 149]
بالصلاة؛ در هنگام نماز خمیازه مكش، و دست و پا دراز مكن، و آروغ نزن! و هرگاه این دو فشار آوردند، با جد و جهد از خود دفع كن و تحمل نما. (البته اگر این عمل ها نمازگزار را از نماز خارج نكند نمازش را باطل نمی گرداند) ولی سلب خضوع و خشوع و حضور قلب نكن و راه مرو، و به جلو و عقب نرو و ثابت و بی حركت باش. و در حالی كه محصور ادرار و مدفوع هستی به نماز نایست. و اگر در نماز بودی، پس احساس فشار و ناراحتی از اخبثین نمودی، پس از نماز منصرف شو؛ مگر این كه خفیف باشد كه توان تحمل آن را، بدون زیان و ضرر به نمازت داشته باشی».
] 7 - [«و اقبل علی الله بجمیع القلب و بوجهك حتی یقبل الله علیك، واسبغ الوضوء، وعفر جبینك فی التراب، و اذا اقبلت علی صلاتك، اقبل الله علیك بوجهه، و اذا اعرضت اعرض الله عنك؛ وقتی كه به نماز ایستادی، با تمام توجه قلبی و با همه ی وجودت به خداوند روی آور تا خدا نیز به تو روی آورد. و هرگاه خواستی برای نماز وضو بگیری، وضویی كامل بساز. و هرگاه خواستی سجده كنی پیشانی ات را بر خاك بگذار و هرگاه به نمازت روی آوردی و با توجه به سوی خدا رفتی، او نیز با همه ی رحمت و مغفرت و عنایتش به تو روی خواهد آورد. و هرگاه از خدا روگردان شوی و اعراض كنی خداوند نیز از تو روگردان شود». [1] .
[ صفحه 150]
درخشان ترین موضوع در «پرونده ی اعمال انسان ها» داشتن خشوع و خضوع در
عبادت ها و نیایش ها است.
بهترین و معنوی ترین حالت عارفان و عابدان، زمانی است كه با حضور قلب فراوان و با خشوع و خضوع كامل، به ادای نماز و پرستش خدای متعال می پردازند.
زیباترین نمایش هستی، زمانی است كه بنده ای نماز بخواند، در حالی كه قلبش لرزان، چشمانش گریان، تن و جانش خائف و ترسان، تمام توجهش به خدای سبحان، دستش از همه جا كوتاه، دلش مالامال از افسوس و آه و همواره در حسرت یك نگاه است.
البته معنا و مفهوم نماز نیز در چنین حالاتی درك می شود و در سایه سار خشوع و خضوع است كه می توان به «معنای حقیقی نماز» دست یافت.
صاحب ارشاد القلوب درباره ی خشوع می نویسد: معنای، خشوع خوف دائم داشتن از خدا است كه ملازم قلب انسان باشد و به عبارت دیگر، خشوع آن است كه هرگاه به عبادت ایستاد، تمام فكر و همت و توجهش فقط به ذات یگانه باشد.
مروی است كه هر كه قلبش خاشع باشد، شیطان از او دور می شود و علامت خشوع قلب انسان این است كه چشم طمع را فروبندد و علاقه مندی به دنیا را از خود قطع كند....
[ صفحه 151]
دیگر علامت خشوع، آن است كه آدمی كمال تذلل را به خدا داشته باشد، به سجده كردن بر خاك. [2] .
] 1 - [«اذا اردت ان تقوم الی الصلاة، فلا تقم الیها متكاسلا و لا متناعسا و لا مستعجلا و لا متلاهیا ولكن تاتیها علی السكون و الوقار و التئودة؛ وقتی اراده ی نماز كردی پس با بی رغبتی و كسلی، و خواب آلودگی، عجله و شتاب و بازی و اشتغال به چیزی به نماز نایست و مشغول نماز نشو، (یعنی قبلا حال پیدا كن، و حالت نمازگزاران واقعی را به خود بگیر، سپس آماده نماز شود) و نمازی به جا آور كه سكون و حضور قلب و آرامش و تأنی در او باشد».
] 2 - [«و علیك بالخشوع و الخضوع متواضعا لله عزوجل متخاشعا علیك خشیة و سیماء الخوف راجیا خائفا بالطمأنینة علی الوجل و الحذر فقف بین یدیه، كالعبد الابق المذنب بین یدی مولاه فصیف قدمیك و انصب نفسك و لا تلتفت یمینا و شمالا، و تحسب كانك تراه فان لم تكن تراه فأنه یراك؛ بر تو باد در نماز به خشوع و خضوع و این كه در پیشگاه خداوند چنان خاشع و خاضع باشی كه خشیت و خوف و رجا در تو ظهور پیدا كند، از كثرت ترس و ورعی كه بر قلبت عارض شده است. سپس در
[ صفحه 146]
این حالت مقابل پروردگارت چون بنده ی فراری گناهكار، كه در مقابل مولایش قرار گرفته، بایست، و قدم هایت را منظم كن و خود را برای اطاعت از مولایت مستعد و مهیا ساز، و به چپ و راست، توجه مكن و خدا را مثل این كه تو را می بیند به حساب آور، (آدمی در مقابل مولای خویش حیا می كند به غیر او توجه نماید، و عمل خلاف میل او انجام دهد)؛ زیرا اگر تو خدا را نمی بینی همانا او تو را می بیند».
] 3 - [«و لا تعبث بلحیتك و لا بشی ء من جوارك، و لا تفرقع اصابعك، و لا تحك بدنك و لا تولع بانفك، و لا بثوبك و لا تصلی و انت متلثم، و لا یجوز للنساء الصلاة و هن متنقبات و یكون بصرك فی موضع سجودك ما دمت قائما، و أظهر علیك الجزع و الهلع و الخوف، وارغب مع ذلك الی الله عزوجل، و لا تتك مرة علی الاخری، و تصلی صلاة مودع تری انك لا تصلی ابدا؛ با ریش و سایر اعضا و جوارحت بازی نكن، و انگشتانت را نخمان و به صدا در نیاور. و بدنت را خارش مده و با بدنت بازی مكن. و با جامه ات بازی نكن. و لثام زده نماز نخوان (چیزی بر دهنت نبسته باشی و آرواره ات برای اظهار صحیح كلمات آزاد نباشد) و برای زنان روا نیست كه با نقاب و روبند نماز بخوانند و چشمت را در نماز هنگامی كه ایستاده ای به موضع سجده بیفكن و در هنگام نماز از خودت جزع و هلع و ترس (حاكی از ترس از خدا و عذاب الهی باشد) ظاهر كن، و با این حالات مخصوص، نشان بده كه تو راغب الی الله هستی، و به خدا
[ صفحه 147]
عشق می ورزی. در حال قیام گاهی به این پا و گاهی به آن پا تكیه نكن. و چون كسی كه می خواهد با نماز وداع كند، نمازگزار طوری كه دیگر موفق به ادای آن نمی گردی (نماز كه موجب فلاح و رستگاری و نجات در دنیا و آخرت است)».
] 4 - [«و اعلم انك بین یدی الجبار، و لا تعبث بشی ء من الاشیاء، و لا تحدث لنفسك، و افرغ قلبك، و لتكن شغلك فی صلاتك و ارسل یدیك. و الصقهما بفخذیك، فاذا افتتحت الصلاة فكبر و ارفع یدیك بحذاء اذنیك و لا تجاوز بابهامك حذاء اذنیك و لا ترفع یدیك بالدعاء فی المكتوبة حتی تجاوز بهما رأسك، و لا بأس بذلك فی النافلة و الوتر؛ بدان به راستی كه تو در برابر خداوند جبار هستی بنابراین به چیزی از اشیاء به بازی مشغول مشو و حدیث نفس مكن. و قلبت را از همه چیز غیر از یاد خداوند و عبادت او فارغ كن. و باید كه فقط به كار نماز بپردازی. هنگام نماز در حال قیام دست هایت را روی ران های پایت قرار بده. و در افتتاح نمازت تكبیر بگو و دست هایت را تا نرمه ی گوش بلند كن، به طوری كه انگشت های ابهامت از گوش و مقابل آن تجاوز نكند. و در قنوت نماز واجب دست هایت از سر تجاوز نكند. (بلكه تا مقابل صورت بالا بگیر). اما در نماز نافله و وتر مانعی نیست كه دست ها از سر هم تجاوز كند».
] 5 - [«فاذا ركعت فالقم ركبتیك براحتیك، و تفرج بین اصابعك و اقبض علیهما، و اذا رفعت رأسك من الركوع فانصب قائما حتی ترجع
[ صفحه 148]
مفاصلك كلها الی المكان. ثم اسجد وضع جبینك علی الارض، وارغم علی راحتیك، واضمم اصابعك، وضعهما مستقبل القبلة. و اذا جلست فلا تجلس علی یمینك. ولكن انصب یمینك، و اقعد علی الیتیك، و لا تضع یدك بعضه علی بعض لكن ارسلهما ارسالا، فان ذلك تكفیر اهل كتاب؛ هرگاه به ركوع رفتی، پس دست هایت را بر زانوهایت بگذار، و انگشتانت را بر زانوهایت بگذار، و انگشتانت را بگشا، و دست هایت را جمع نموده و از محاذی زانوها و پاها خارج مكن. و هنگام برخاستنت از ركوع به تمام قامت بایست تا آن كه مفاصلت تماما به مكان اصلی خود برگردد، و عروق و رگ ها جابه جا شود. و سپس در سجده جبین و پیشانیت و كف دست هایت رابر زمین بگذار،و انگشتان دست هایت را هنگام سجده ببند، و به طرف قبله قرارش بده. و هرگاه نشستی، پس به قسمت راست بدن ننشین؛ بلكه طرف راست را بلند نموده و بر طرف چپ بگذار و بر الیتین خود بنشین. و دست روی دست مگذار، بلكه دست هایت را آزاد كن و مستقیم (بر ران ها) قرارش بده؛ زیرا این عمل (دست روی دست گذاشتن) عمل اهل كتاب است».
] 6 - [«و لا تتمطی فی صلاتك و لا تتجشأ و امنعهما بجهدك و طاقتك فاذا عطست فقل الحمد لله و لا تطأ موضع سجودك و لا تتقدم مرة، و لا تتأخر اخری تصل و بك شی ء من الاخبثین و ان كنت فی الصلاة فوجدت غمرا فانصرف الا ان یكون شیا تصبر علیه من غیر اصرار
[ صفحه 149]
بالصلاة؛ در هنگام نماز خمیازه مكش، و دست و پا دراز مكن، و آروغ نزن! و هرگاه این دو فشار آوردند، با جد و جهد از خود دفع كن و تحمل نما. (البته اگر این عمل ها نمازگزار را از نماز خارج نكند نمازش را باطل نمی گرداند) ولی سلب خضوع و خشوع و حضور قلب نكن و راه مرو، و به جلو و عقب نرو و ثابت و بی حركت باش. و در حالی كه محصور ادرار و مدفوع هستی به نماز نایست. و اگر در نماز بودی، پس احساس فشار و ناراحتی از اخبثین نمودی، پس از نماز منصرف شو؛ مگر این كه خفیف باشد كه توان تحمل آن را، بدون زیان و ضرر به نمازت داشته باشی».
] 7 - [«و اقبل علی الله بجمیع القلب و بوجهك حتی یقبل الله علیك، واسبغ الوضوء، وعفر جبینك فی التراب، و اذا اقبلت علی صلاتك، اقبل الله علیك بوجهه، و اذا اعرضت اعرض الله عنك؛ وقتی كه به نماز ایستادی، با تمام توجه قلبی و با همه ی وجودت به خداوند روی آور تا خدا نیز به تو روی آورد. و هرگاه خواستی برای نماز وضو بگیری، وضویی كامل بساز. و هرگاه خواستی سجده كنی پیشانی ات را بر خاك بگذار و هرگاه به نمازت روی آوردی و با توجه به سوی خدا رفتی، او نیز با همه ی رحمت و مغفرت و عنایتش به تو روی خواهد آورد. و هرگاه از خدا روگردان شوی و اعراض كنی خداوند نیز از تو روگردان شود». [1] .
[ صفحه 150]
درخشان ترین موضوع در «پرونده ی اعمال انسان ها» داشتن خشوع و خضوع در
عبادت ها و نیایش ها است.
بهترین و معنوی ترین حالت عارفان و عابدان، زمانی است كه با حضور قلب فراوان و با خشوع و خضوع كامل، به ادای نماز و پرستش خدای متعال می پردازند.
زیباترین نمایش هستی، زمانی است كه بنده ای نماز بخواند، در حالی كه قلبش لرزان، چشمانش گریان، تن و جانش خائف و ترسان، تمام توجهش به خدای سبحان، دستش از همه جا كوتاه، دلش مالامال از افسوس و آه و همواره در حسرت یك نگاه است.
البته معنا و مفهوم نماز نیز در چنین حالاتی درك می شود و در سایه سار خشوع و خضوع است كه می توان به «معنای حقیقی نماز» دست یافت.
صاحب ارشاد القلوب درباره ی خشوع می نویسد: معنای، خشوع خوف دائم داشتن از خدا است كه ملازم قلب انسان باشد و به عبارت دیگر، خشوع آن است كه هرگاه به عبادت ایستاد، تمام فكر و همت و توجهش فقط به ذات یگانه باشد.
مروی است كه هر كه قلبش خاشع باشد، شیطان از او دور می شود و علامت خشوع قلب انسان این است كه چشم طمع را فروبندد و علاقه مندی به دنیا را از خود قطع كند....
[ صفحه 151]
دیگر علامت خشوع، آن است كه آدمی كمال تذلل را به خدا داشته باشد، به سجده كردن بر خاك. [2] .
[1] بحارالانوار، ج 84، ص 204؛ نماز از ديدگاه قرآن و حديث، ص 62 - 59.
[2] ارشاد القلوب، ج 2، ص 75.